1. Giới thiệu về bình vôi
- Tên thường gọi: Củ một, Củ mối trôn, Ngải tượng, Tử nhiên, Cà tom…
- Tên khoa học: Stephania Glabra (Roxb.) Miers.
- Họ khoa học: Họ Tiết dê (Menispermaceae).
1.1. Đặc điểm sinh trưởng và thu hái
Các loài Bình vôi phân bố rất rộng, chủ yếu ở châu Á gồm một số nước như Ấn Độ, Lào, Campuchia, Thái Lan, Malaysia, Trung Quốc… Ở Việt Nam, diện phân bố kéo dài từ Bắc đến Nam nhưng tập trung nhiều vào các tỉnh Quảng Ninh, Ninh Bình, Lạng Sơn, Thanh Hóa với trữ lượng khá lớn. Đây là loài cây ưa sáng, thường gặp ở rừng cây bụi và dây leo nhỏ núi đá vôi ẩm.
Thu hái vào mùa thu, đông. Lúc này hàm lượng các hoạt chất có lợi đạt ngưỡng cao nhất. Mùa hoa tháng 4 – 6, mùa quả tháng 8 – 10.
1.2. Mô tả toàn cây
Đây là cây loại dây leo, dưới thân phát triển to, thường xanh, sống lâu năm, dài đến 6 m. Thân nhẵn hơi xoắn vặn. Rễ củ to có thể nặng đến 50 kg, vỏ ngoài xù xì, màu nâu đen.
Lá mọc so le có cuống dài đính vào trong khoảng 1/3 của phiến. Phiến lá mỏng, gần hình tròn có cạnh hoặc tam giác tròn. Gân lá xuất phát từ chỗ dính của cuống lá, hình chân vịt, nổi rõ ở mặt dưới lá. Hai mặt nhẵn, mép hơi lượn sóng.
Cụm hoa mọc thành xim ở kẽ lá hoặc ở những cành già lá đã rụng. Hoa đực và hoa cái khác gốc. Hoa đực có 5 – 6 lá đài, 3 – 4 cánh hoa màu vàng cam, nhị 3 – 6, thường là 4. Hoa cái có 1 lá đài, 2 cánh hoa. Bầu hình trứng.
Quả hạch hình cầu, hơi dẹt, màu đỏ. Hạt cứng hình móng ngựa, có những hang vân ngang, hai mặt bên lõm, ở giữa không có lỗ thủng.
1.3. Bộ phận làm thuốc bào chế
Bộ phận dùng: Rễ củ đã phơi hay sấy khô, mặt ngoài màu đen, hình dạng không nhất định.
Chế biến: Rễ củ sau khi được thu hái vào mùa thu – đông (lúc này hàm lượng hoạt chất cao nhất), cạo sạch vỏ ngoài, thái lát, phơi trong râm cho khô. Có thể dùng dược liệu khô để chiết hoạt chất tác dụng. Có nơi, người ta dùng rễ củ tươi xát hoặc giã nhỏ, ép lấy nước, rồi từ nước này chiết lấy hoạt chất. Cách này thường được sử dụng khi phải vận chuyển dược liệu đi xa và mất nhiều thời gian).
1.4. Bảo quản
Bảo quản củ bình vôi khô trong hũ thủy tinh hoặc bì nilong để không bị ẩm mốc.